Упершыню шырокая грамадзкасьць даведалася пра невядомае пахаваньне ў кастрычніку 2014 году, калі сябра партыі КХП БНФ Ян Дзяржаўцаў разам са сваімі паплечнікамі знайшоў у лясным масіве недалёка ад вёскі Хайсы раскапаныя чорнымі капальнікамі магілы.

Золкі восеньскі дзень ня стаў перашкодай для ўсталяваньня некалькіх крыжоў ля ямінаў, зь якіх год таму вайскоўцы 52-га асобнага пошукавага батальёну вынялі парэшткі 172 невядомых асобаў. Як ужо паведамлялася ў прэсе, на пачатку кастрычніка некалькі трунаў з гэтымі парэшткамі мясцовыя ўлады перапахавалі на вайсковым мэмарыяле станцыі Лужасна як ахвяраў вайны.

Два гады ўлады імітавалі дзейнасьць і пераконвалі грамадзкасьць, што яны самі таксама зацікаўленыя ў дакладным вызначэньні часу зьнішчэньня невядомых асобаў, але запэўніваньні аказаліся пустым гукам. Пагаджацца з высновамі ўладаў сябры ініцыятывы  не зьбіраюцца: ушанаваньне гэтага месца яны ўважаюць за свой грамадзянскі абавязак.

Да таго ж, як кажа кіраўнік ініцыятывы Ян Дзяржаўцаў, мясцовыя жыхары паведамілі яму пра новыя месцы масавых пахаваньняў рэпрэсаваных, якія знаходзяцца яшчэ бліжэй да вёскі Хайсы. Выходзіць, у перадваенныя гады для органаў НКВД гэтыя мясьціны былі вялікім палігонам па зьнішчэньні і пахаваньні рэпрэсаваных грамадзянаў. На думку сябраў ініцыятывы, скажаючы гісторыю і хаваючы праўду ад насельніцтва, улады ставяць сябе ў адзін шэраг з савецкімі карнікамі.

Большасьць зь сябраў ініцыятывы «Хайсы» – людзі далёка не маладога веку, некаторыя нарадзіліся яшчэ да вайны, таму цяперашняя талака для іх ня проста нейкая грамадзянская справа, а даніна памяці таму часу і людзям, якія сталі ахвярамі таталітарнага савецкага рэжыму. Яны разумеюць, што, нягледзячы на праведзеную вайскоўцамі эксгумацыю, тыя ня здолелі за адзін месяц знайсьці ўсе пахаваньні і выняць зь зямлі ўсе косткі, таму гэтае месца патрабуе догляду і ўшанаваньня.

Каб людзям было лягчэй адшукаць у лесе шлях да  народнага мэмарыялу, грамадзкія актывісты паставілі некалькі ўказальнікаў. Цяпер трапіць на лясны пагорак і ўскласьці кветкі да крыжоў памяці змогуць ня толькі выпадковыя наведнікі лесу, але і грамадзяне, сваякі якіх былі забітыя ў Віцебскай турме ў 30-я гады, і якія ня ведаюць дакладнага месца іх спачыну.

Ля кожнага ўкапанага ў глебу крыжа грамадзкія актывісты запалілі памінальныя зьнічкі, якія ўвасабляюць сымбалічнае полымя памяці пра ахвяраў сталінскага рэжыму.

С. Горкі