14 кастрычніка палітзняволены праваабаронца Валянцін Стэфановіч сустрэў сваё 50-годдзе ў СІЗА. З'яўляючыся намеснікам старшыні ПЦ "Вясна", Валянцін таксама займае і ганаровую пасаду віцэ-прэзідэнта Міжнароднай федэрацыі за правы чалавека (FIDH), якая 22 кастрычніка адзначыць 100 гадоў свайго існавання. "Валянціну — паўстагоддзя, а федэрацыі — стагоддзе (з невялікай толькі розніцай)", — звяртае ўвагу праваабаронца Саша Кулаева.

У FIDH Саша Кулаева ў 2002-2018 гадах была кіраўніцай аддзела Усходняй Еўропы і Цэнтральнай Азіі (у гэты рэгіён уваходзіць і Беларусь). Цяпер яна — выкладчыца Вышэйшай школы палітычных навук у Парыжы. З Валянцінам яны знаёмыя амаль 20 гадоў. І ў яго Дзень нараджэння праваабаронца распавяла аб тым, якой Валянцін прафесіянал і чалавек. "Вясна" прыводзіць маналог Сашы Кулаевай.

Саша Кулаева (у цэнтры) і Валянцін Стэфановіч (справа)

Валянцін і міжнародная праваабарона

Ролю Валянціна Стэфановіча як праваабаронцы вельмі далёка выходзіць за рамкі паняцця "беларускі праваабаронца". Тое, што заўсёды адрознівала Алеся Бяляцкага — і ён узгадаваў сабе годнага пераемніка ў асобе Валянціна — гэта незвычайна шырокі ўніверсальны і Міжнародны падыход да праблемы правоў чалавека. Валянцін вельмі шмат удзельнічаў у назіральных місіях у самых розных постацях, працаваў ад Цэнтральнай Азіі і Каўказа да Украіны і Малдовы па тэмах выбараў. Ён таксама ездзіў назіральнікам на судовыя працэсы.

Але яго дзейнасць не абмяжоўвалася гэтым рэгіёнам. Валянцін ездзіў з праваабарончымі місіямі ў Эквадор, ЗША, на Кубу. У 2016-м годзе разам з ім мы былі ў Ёханэсбургу (ПАР) на чарговым кангрэсе FIDH — і наведалі Музей апартэіду.

Саша Кулаева разам з Алесем Бяляцкім і Валянцінам Стэфановічам у Ёханэсбургу (ПАР) каля Музея апартэіду. На фота таксама праваабаронцы Кыргызстана Талекан Ісмаілава і Аіда Байджуманова, і праваабаронца Казахстана Ружа Акулбекова

Адным з важных сюжэтаў, з якім Валянцін актыўна працаваў, была тэма дыскрымінацыі. Гэта прыцягненне ўвагі і адстойванне інтарэсаў і правоў меншасцяў, дискриминируемых па прыкмеце іх прыналежнасці да якой-небудзь групе. Я памятаю, калі ў Беларусі пераследавалася ромскае насельніцтва, Валянцін выйшаў з плакатам "Я цыган". І як мы нядаўна жартавалі з калегамі, якія працуюць па правах народаў рому: цяпер трэба табарам выйсці на вуліцы з плакатамі "Я Валянцін" — у адказ, каб яго падтрымаць.

Валянцін заўсёды жыва адгукаўся на прапанову міжнароднага супрацоўніцтва, меў цесныя зносіны з іншымі членамі праўлення FIDH. І прымаў у Беларусі міжнародныя праваабарончыя дэлегацыі, як напрыклад Луіса Гільерма Перэса з Калумбіі і Суэр Беласен з Туніса. Валянцін вазіў іх у Курапаты, а таксама ў яўрэйскае гета ў Наваградку. Ён вельмі любіў паказваць Беларусь і распавядаць яе гісторыю.

Луіс Гільерма Перэс (падчас паездкі ў Беларусь у 2008-м годзе), Алесь Бяляцкі і Валянцін Стэфановіч

І цяпер у сваіх лістах з СІЗА Валянцін згадваў, што распавядае гісторыю Беларусі і чытае лекцыі аб правах чалавека сваім сукамернікам — якім, я думаю, вельмі пашанцавала з такім калегам па няшчасці.

Дзівосная пазітыўнасць

За амаль 20 гадоў нашага знаёмства Валянцін Стэфановіч амаль не змяніўся. Магчыма, у ім дадалося больш упэўненасці ў сабе і, безумоўна, вопыту і ведаў. Але як асоба Валянцін — дзівосна стабільная чалавечая з'ява. Яго асноўнымі для мяне рысамі заўсёды была дзівосная пазітыўнасць. Нягледзячы на тое, што ён заўсёды працаваў па вельмі нярадасных і складаных тэмах, а цяпер 15 месяцаў знаходзіцца ў вельмі цяжкіх умовах, Валянцін захоўвае жыццерадаснасць. Хоць гэта зусім не той чалавек, які весяліцца з любой нагоды: Валянцін заўсёды моцна адчуваў несправядлівасць і ўяўную безнадзейнасць некаторых пытанняў. Але мяне здзіўляе, што нават цяпер праз лісты з СІЗА ён прымудраецца перадаць на волю нейкую пазітыўную падтрымку, хоць, здавалася б, усё павінна быць наадварот: мы павінны яго падтрымліваць. І атрымліваецца, што яго спакойна-пазітыўны тон дае ўпэўненасць у будучыні і заспакаенне.

Паўлін і Валянцін Стэфановіч. Фота з архіва Сашы Кулаевай

Годнасць, справядлівасць і роўнасць

У Валянціна — тонкае і дакладнае ўспрыманне недапушчальнасці несправядлівасці. Мне пашчасціла адзін раз правесці з Валянцінам вельмі шырокую місію па сацыяльна-эканамічных правах у Беларусі. І мы сустракаліся з людзьмі вельмі розных сацыяльных слаёў: з людзьмі, якіх як салдат задзейнічалі ў прымусовай працы на палях, з бяздомнымі, мы таксама ездзілі ў лячэбна-працоўныя прафілакторыі. Я была ўзрушана станам гэтых людзей. Мы таксама сустракаліся з прафсаюзнымі дзеячамі маленькіх гарадоў, на якіх аказваўся каласальны ціск — гэта былі простыя рабочыя з заводаў. І мяне тады вельмі ўражвала, як Валянцін, не, нават не знаходзіў агульную з імі мову — у яго і была агульная з імі мова. Ён проста спакойна і з годнасцю звяртаўся з любым чалавекам на роўных: людзі на гэта адгукаліся і распавядалі нам свае гісторыі.

Мне здаецца, калі чалавек мае сам пачуццё ўласнай годнасці, ён ніколі не будзе зневажаць годнасць іншых ні ў якой форме — ні ў свядомай, ні несвядомай. І ў Валянціна гэта развіта. І гэтыя яго якасці абсалютна не змяніліся з гадамі.

Абарона палітвязняў

Мы з Валянцінам працавалі па вельмі многіх тэмах, але больш за ўсё чалавекагадзін мы правялі разам, змагаючыся за вызваленне палітвязняў. Тады, пасля прэзідэнцкіх выбараў 2010 года, у турмах аказалася вельмі шмат людзей, а праз кароткі час — і сам Алесь Бяляцкі. Тады ў яго адсутнасць Валянцін узначальваў "Вясну", і вырашаў вельмі шмат праблем і выклікаў.

Валянцін Стэфановіч на акцыі FreeAles (Варшава, верасень 2011)

Ні на адну хвіліну не пакідаючы барацьбу за вызваленне Алеся, Валянцін змагаўся і за вызваленне ўсіх палітычных зняволеных. І ў рамках менавіта гэтай кампаніі мы з Валянцінам аб'ездзілі ўсе магчымыя краіны, стукаліся ў разнастайныя дзверы, падымалі гэтае пытанне на ўсіх магчымых трыбунах. І часам літаральна ў дарозе мы даведваліся, што Лукашэнка абменьваў чарговую партыю палітвязняў на зняцце санкцый ці нешта яшчэ. Часам мы спрабавалі падняць прынцыповае пытанне, што людзі – не разменная манета, і не павінны так расцэньвацца ні беларускім рэжымам, ні Еўропай. Бо тактыка Лукашэнкі і тады, і цяпер была здзейсненая ясная: захапіць дастатковую колькасць людзей, каб іх потым разменьваць.

На сустрэчы са Стэфанам Фюле (справа), Вярхоўным камісарам ЕС па правах чалавека, 2012 год

І менавіта з Валянцінам мы правялі вельмі шмат доўгіх і цяжкіх размоў пра тое, наколькі кампанія па вызваленні чалавека можа прывесці да адваротнага эфекту, а менавіта: рэжым вырашыць, што гэта проста не чалавек, а разменны рубель — і вялікая публічнасць і медыйнасць можа прывесці да больш доўгіх тэрмінаў зняволення. Таму што ўжо не проста "абмянялі і выпусцілі ў нейкай незаўважнай парты"і — а цяпер можна абмяняць на нешта больш выгаднае і ім патрэбнае. Але і Валянцін, і я прытрымліваліся пункту гледжання, што тым не менш публічнасць і медыйнасць кейса не дае забыць чалавека, надае яму сілы, пакуль ён знаходзіцца ў зняволенні, і ў канчатковым выніку прыводзіць да больш хуткага вызвалення. І ў выпадку Алеся Бяляцкага, якога выпусцілі на паўтара года раней, мы таксама змаглі пераканацца ў гэтым: у правільнасці публічнасці і ў няправільнасці замоўчвання і замятання нейкага кейса пад дыван. І я ўвесь час успамінаю: тады, у 2011-м, калі сядзеў дзясятак чалавек, нам здавалася, што гэта поўны кашмар — і мы літаральна па некалькі паездак у месяц гойсалі і спрабавалі дамагчыся іх вызвалення. І мы ведалі пра кожнага палітвязня літаральна ўсё: каго заключылі ў ШІЗА, каго выпусцілі, у каго ўжо тры тыдні не праходзяць на волю лісты... Немагчыма сабе было ўявіць тады, што наступіць час, калі будзе больш за 1300 палітвязняў, і не будзе магчымасці і чалавечых сіл настолькі пільна адсочваць іх становішча. Але тым не менш і тады, у 2011-м, былі моманты, калі рукі апускаліся і здавалася, што нічога больш не можам зрабіць у дачыненні да гэтага рэжыму. А ў Валянціна ніколі не было такога пачуцця (ці ён не даваў яму развіцца) — ён заўсёды тэлефанаваў і казаў: "Давай яшчэ паспрабуем сюды з'ездзіць, сюды пастукацца" (пры тым, што над ім самім тады вісела абвінавачванне па справе Бяляцкага, і Валянцін быў на валасок ад арышту).

Я заўсёды думаю пра гэта: наколькі цяпер нам патрэбны такі спакойны і дзейны Валянцін — каб нікому з нас не даваць паддавацца маркоце, не апускаць рукі і не спыняцца, пакуль не будзе вызвалены апошні палітычны зняволены.

Алесь Бяляцкі, Валянцін Стэфановіч і Саша Кулаева на грамадзянскім форуме правоў чалавека ў Менску, ліпень 2017 г.

І жах у тым, што і ён, і Алесь, і Уладзімір, і ўсе "вясноўцы", якія так шмат зрабілі для іншых, цяпер самі знаходзяцца ў закладніках у таго ж самага рэжыму. І вядома, грамадства павінна аддаць ім належнае за ўсе тыя намаганні, якія раней яны прыкладалі дзеля іншых, і таксама змагацца за іх вызваленне.

Пажаданне

Як бы не было цёмна вакол, я ўспрымаю 14 кастрычніка, Дзень нараджэння Валянціна, як светлы святочны дзень.

А пажадаць хачу ў першую чаргу свабоды! Таму што няма нічога важней, чым свабода. І здароўя, для таго каб гэтай свабоды дачакацца.

Яшчэ не позна павіншаваць Валянціна пасылкамі, лістамі, тэлеграмамі і грашовымі пераводамі: СІЗА-1, 220030, Мінск, Валадарскага, 2, Валянцін Канстанцінавіч Стэфановіч

Крыніца: Прафесійнае і чалавечае. Валянцін Стэфановіч — у маналогу Сашы Кулаевай